Trudne Fakty w Biblii
Komentarz do parszy „WaJigasz” (części „I_Przystąpił”):
Bereszit/1Moj/Genesis/Rdz 44,18-47,27; Ez 37,15-28; Łk 6,9-19.
Trudne fakty w tekście Tory – wyjaśnienie kontrowersji.
Rozważanie należy zacząć od samodzielnego
przeczytania lub wysłuchania fragmentów Biblii.
1. Wcześniej Omawiane Zagadnienia
Tematy tego czytania inne niż omówione w tym tekście,
były komentowane w poprzednich cyklach czytania Tory:
– Dlaczego Josef nie był tym oczekiwanym Mesjaszem?
– Jedność Mesjasza i innych wiernych ludzi z Bogiem.
– Podobieństwa i proroctwa o Mesjaszu w historii Josefa.
– Jeszua jako Mesjasz da się poznać i przyjąć Iszraelowi…
– Pochopne błędne ocenianie niechcianych spraw.
Są one rozważane we wcześniejszych artykułach:
– Wszystko Na Swoim Miejscu;
– Historie Też Są Proroctwami;
– Wybrany Da Się Poznać…
– Pozory Mogą Mylić…
Poprzednie komentarze rozważają już praktyczne i duchowe treści parszy,
więc warto kliknąć i otworzyć artykuły wskazane w odnośnikach powyżej.
2. Trudne Fakty w Spisie Potomków Jakuba
Jakub i_synowie_jego: pierworodny Jakuba Ruben…”
Parsza(h) na ten tydzień i kończący go Szabat podaje spis
członków rodziny Jakuba, którzy przybyli do Ziemi Micraim (Egiptów).
Poza ogólną liczbą 70 osób, która powtarza się też w innych miejscach
(np. 70 osób z rodziny Noacha, 70 starszych Iszraela, 70 lamp w Świątyni)
w związku z czym ma szczególne, symboliczne i duchowe znaczenie,
zatem właśnie ta liczba z Tory jest potwierdzona kontekstami i właściwa;
jak inne genealogie zwykle nie jest to temat, który interesuje wierzących,
więc raczej rzadko jest dokładnie badany, rozważany i wyjaśniany;
za to przeciwnicy i krytycy Biblii i wiary podważają i atakują te treści
uważając zapisane w nich fakty za wątpliwe, niemożliwe lub sprzeczne…
Z tego względu dobrze jest zwrócić uwagę na problematyczne słowa,
sprawdzić co w rzeczywistości jest podane i umieć obronić prawdę,
a przy okazji wyciągnąć też wnioski z tych informacji…
2a. Ilość Osób z Rodziny Jakuba
którzy_wyszli (z)_bioder_jego, poza żonami synów Jakuba,
wszystkich osób sześćdziesiąt i_sześć.
A_synów Josefa, którzy urodzili_(się) mu w_Micraim, osób dwie.
Wszystkich tych_osób z_domu Jakuba przybyło do_Micraim siedemdziesiąt.”
i całą tę rodzinę [jego] w duszach siedemdziesięciu pięciu.”
Pierwsza sprawa to różne liczby członków rodziny Jakuba,
które według różnych świadectw w Biblii przybyły do Micraim.
Uznanie tych informacji za sprzeczne to pochopny i błędny wniosek,
bo Tora(h) wprost podaje, że nie uwzględnia synowych Jakuba,
a więc żony jego synów nie zostały policzone nawet jeśli też poszły;
zaś Dzieje Apostolskie mówią o wszystkich członkach rodziny
i na podstawie przekazu tradycji lub innego znanego wtedy źródła
przekazują dalej, że 4-5 żon patriarchów też miało iść do Micraim,
w związku z czym całkowita liczba osób była o nie większa
(choć tekst mówi tylko o ich wezwaniu, a nie o przybyciu)…
Wśród żon na pewno nie ma Rachel i Lei, bo te umarły wcześniej
(o czym świadczy Bereszit/1Moj/Genesis/Rdz 35,18-20; 49,31),
ale mogą być tak nadal żyjące żony Jakuba jak i jego synów,
w tym np. Bilha(h), Zilpa(h), Tamar i nieznane z imion.
W części Bereszit/1Moj/Genesis/Rdz 46,8-15
jest napisane o łącznie 33 synach i córkach Jakuba,
ale licząc z Arem i Eonanem byłoby 34, zaś bez nich jest 32
(a oni umarli wiele lat wcześniej w Kanaanie w wydarzeniach z Tamar,
której synowie, a nawet wnukowie z Pereca przybywają do Micraim).
Tradycja judaizmu wyjaśnia jednak tę sprawę podając o Jokhebed,
że ona była poczęta w Kanaanie i też uczestniczyła w podróży,
bo urodziła się w Micraim (Bemidbar/4Moj/Arithmoi/Lb 26,59);
dlatego w tym tekście jest mowa o córkach w liczbie mnogiej,
a wymienione jest tylko jedno imię żeńskiej potomkini.
Gdy liczona jest Jokhebed, to Jakub nie zalicza się do 70 osób,
jak by to wynikało też z Szemot/2Moj/Exodos/Wj 1,5;
ale jest też inna wykładnia wliczająca Jakuba do 33 osób.
Poukładanie wszystkich faktów w tej sprawie jest trudne,
jednak istnieje sposób, w którym przekaz Biblii jest spójny,
którego należy szukać i taki uznać, żeby rozumieć ją dobrze.
2b. Synowie Najmłodszego Binjamina
Gera i_Naaman, Echi i_Resz, Mupim i_Chupim i_Erd.”
Według Tory Binjamin miał 10 synów gdy przybywał do Micraim,
podczas gdy 1. Księga Kronik później mówi jedynie o 3 jego synach,
w tym o jednym całkiem innym, którego nie ma na liście 10 w Torze,
a dalej o późniejszych potomkach wywodzących się od tych 3 synów;
co przedstawiane jest jako informacja znacznie wiarygodniejsza
ze względu na to, że był to najmłodszy z 12 synów Jakuba
i uważa się, że on nie zdążyłby mieć więcej dzieci od braci…
Josef miał 30 lat gdy stanął przed faraonem by wyjaśnić jego sny,
a krótko po tym nastało 7 lat obfitości i kolejnych 7 lat głodu,
z których 5 miało trwać już po przybyciu rodziny Jakuba do Micraim
(o czym mówią wersety Bereszit/1Moj/Genesis/Rdz 45,6; 41,29-30.46),
więc nastąpiło to kiedyś w okresie na przełomie 2. i 3. roku głodu;
co łącznie wskazuje, że Josef miał w tym czasie około 39-40 lat.
Wielu osobom wydaje się, że Binjamin był o około 6 lat młodszy,
bo urodził się w podróży powrotnej z Padan Aram do Ziemi Obiecanej;
ale faktycznie ta część historii nie jest w Torze zapisana chronologicznie,
bo w takiej wersji np. Dina(h) miałaby 6 lat podczas incydentu w Szechem;
a połączono tematycznie wędrówkę i pochówek Icchaka przez Jakuba i Aszawa,
zaś później także tematycznie złączona jest cała historia Josefa i jego braci.
Gdy Josef w wieku 17 miał proroczy sen o pokłonach Słońca, Księżyca i gwiazd
Jakub zinterpretował go jako mówiący o nim oraz matce i 11 braciach Josefa,
co wskazuje, że Rachel jeszcze wtedy żyła i nosiła w sobie ostatniego syna,
więc mógł jeszcze uważać, że ona będzie żyć i będzie następny brat Josefa;
zaś Josef nie widział młodszego brata przed jego przybyciem na jego dwór,
co czyniło ich pierwsze spotkanie znacznie bardziej wzruszającym;
jednak to proroctwo jest większe i dotyczy raczej narodów i plemion:
mają mu się pokłonić pogańscy czciciele Słońca, Księżyca i rodziny braci.
W tej sytuacji historie od sprawy Diny w Szechem po śmierć Icchaka,
która nastąpiła krótko przed tym jak Josef stanął przed faraonem
(według wersetów Bereszit/1Moj/Genesis/Rdz 35,28-29; 47,9; 25,26
Icchak umarł mając 180 lat, a Jakub przybył do Micraim 10 lat później,
więc śmierć Icchaka nastąpiła około 1 rok nim Josef objął władzę),
dzieją się już po sprzedaży Josefa w niewolę gdy miał ponad 17 lat,
więc faktycznie Binjamin był o ponad 17 lat młodszy od Josefa
i w chwili przybycia do Micraim mógł mieć najwyżej 22 lata
i do tego wieku zdążył spłodzić 10 synów…
W rzeczywistości 1 Księga Kronik podaje stan po powrocie z niewoli,
gdy rody potomków kilku synów mogły dawno wymrzeć i być zapomniane
(np. w wyniku bratobójczej wojny wewnątrz Iszraela opisanej w Sdz 20-21,
którą z plemienia Binjamina przetrwało tylko 600 mężczyzn z ponad 25 000;
podobnie w następstwie wydarzeń z Sdz 18 nie ma osób z plemienia Dana
nie tylko w Księgach Kronik po niewoli babilońskiej, ale nawet w Obj 7,4-8),
dlatego pisanie o nich nie było już więcej potrzebne i zostali tam pominięci;
zaś w związku z tym, że nie wiadomo jak wiele żon mógł mieć sam Binjamin
ani czy jego dzieci były poczynane oddzielnie czy jako bliźnięta, trojaczki, itp.,
nie da się zaprzeczyć temu, że mogły się urodzić w tak krótkim czasie
ani udowodnić narodzin tak dużej ilości dzieci w tym okresie;
zaś jeśli chodzi o wiek w którym on mógł zostać mężem i ojcem,
bardzo szczegółowo rozważa to dalej kolejny temat…
2c. Wiek Jahuda(ha) i Jego Potomków
I_umarł Ar i_Eonan w_Ziemi Kanaan, a_byli synam_Pereca Cheron i_Chamul.
(…)
I_synowie Aszera: Jimna i_Jiszwa(h) i_Jiszwi i_Beria(h) i_Serach, siostria_ich.
I_synowie Berii: Cheber i_Malkiel.”
Choć większość synów Jakuba przybyła do Micraim tylko z synami,
to Tora(h) podaje, że Jahuda(h) (Juda) i Aszer mieli także wnuki,
co ze względu na ich wiek niektórzy uważają za niemożliwe…
Tora(h) podaje, że wnuki wtedy miało już tylko 2 z 12 braci,
więc przedstawia to jako coś wyjątkowego, a nie ówczesną normę,
czego zmyślenia raczej nikt nie ryzykowałby bez powodu
i nie osłabiał zaufania do tekstu, gdyby fakty nie przymuszały;
dlatego ten problematyczny zapis uwiarygadnia relację…
Jeśli Josef miał w tym czasie około 39-40 lat, co wyjaśniono wcześniej,
a urodził się mniej więcej w tym samym czasie co jego siostra Dina(h),
która była 7. z 7 dzieci Lei urodzonych podczas 7 lat w Padan Aram
(gdy Jakub dostał już swe żony, ale musiał 2. raz służyć za Rachel),
zaś Jahuda(h) był 4. z tych 7 dzieci, przed przerwą poczęć Lei
(o czym mówi Tora(h) w Bereszit/1Moj/Genesis/Rdz 29,30-30,26);
to mógł być od Josefa starszy najwyżej o 3 lata i kilka miesięcy,
zatem przybywając do Micraim miał najwyżej około 43 lata.
Wiek około 40 lat ogólnie nie uniemożliwia bycia dziadkiem
i jeśli chodzi o Aszera, to odparcie zarzutów można na tym zakończyć;
ale sprawa potomków Jahuda(ha) jest znacznie trudniejszym przykładem,
bowiem w historii jego potomków jest inne następstwo pokoleń:
1. Od urodzenia Jahuda(ha) jest pierwsze pokolenie do jego dorosłości
i czasu, w którym mógł się ożenić i spłodzić Ara, Eonana i Szela(ha).
2. Od urodzenia synów Jahuda(ha) jest drugie pokolenie do ich dorosłości
i czasu, gdy mogli ożenić się z Tamar, a potem Jahuda(h) spłodzić z nią synów.
3. Od urodzenia Faresa i Zara(ha) jest trzecie pokolenie do ich dorosłości
i czasu, w którym Fares mógł zostać ojcem dwóch wnuków Jahuda(ha).
Jeśli wiek około 43 lat Jahuda(ha) dzieli się na te 3 pokolenia,
to średnio każde z nich musiałoby trwać tylko nieco ponad 14 lat,
a gdyby jakieś było nieco dłuższe, to inne musiałoby być krótsze…
Jahuda(h) podczas incydentu z Tamar mógł mieć około 28-29 lat,
zaś ona będąc w wieku zbliżonym do jego synów mogła mieć około 15 lat
i w takim wieku była już 2 razy żoną i wdową, a także uwiodła teścia;
zatem wyraźnie był to wtedy typowy wiek zawierania małżeństw,
a do kluczowego współżycia doszło z inicjatywy młodszej kobiety…
Choć obecnie jest to sprzeczne ze zwyczajami i bardzo kontrowersyjne,
to biologicznie u ludzi jest możliwe rodzicielstwo już w takim wieku;
zaś dawniej zwyczaje i [świeckie] prawa tego dotyczące były znacząco inne…
18 lutego 1386 roku Jadwiga Andegaweńska będąca wtedy królem Polski
(słowo „królowa” dokładnie oznacza „żonę króla”, a nie władczynię, którą ona była)
w wieku 12 lat wyszła za mąż za wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełłę,
zaś wcześniej w wieku nieco ponad 4 lat była zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem
i za zerwanie tych zaręczyn musiało być zapłacone ustalone odszkodowanie;
natomiast umarła w wieku 25 lat krótko po urodzeniu i śmierci jedynego dziecka;
ale te przykłady na gruncie kultury europejskiej z przed tylko ponad 600 lat
są znaczniej mniej istotne niż biblijne świadectwa starsze o około 2000 lat…
i_trzydzieści i_jeden lat królował w_Jeruszalaim.”
i_ustanowili_go_królem zamiast ojca_jego w_Jeruszalaim.
Synem trzech i_dwudziestu lat Joachaz w w_królowaniu_jego
i_trzy miesiące królował w_Jeruszalaim. I_usunął_go król Micraim w_Jeruszalaim
i_obciążył_grzywną oto ten_kraj: sto kikarów srebra i_kikar złota.
I_ustanowił_królem król Micraim tego Eliakima, brata_jego
nad Jahuda(h)em i_Jeruszalaim i_zmienił to imię_jego (na)_Jahujakim,
a_tego Joachaza, brata_jego zabrał Neko i_uprowadził do_Micraim.
Synem dwudziestu i_pięciu lat Jahujakim w_królowaniu_jego
i_jeden (i)_dziesięć lat królował w_Jeruszalaim
i_czynił to_zło w_oczach יהוה, Boga_wego.”
Świadectwa w 2 Księdze Kronik podają (i 2Krl 22,1; 23,29z-31.34.36),
że Jaszijahu (Jozjasz) został królem w wieku 8 lat i panował 31 lat,
zatem umarł mając 39 lat i tuż po tym królami zostali jego 2 synowie:
najpierw mający 23 lata Jahuachaz, a po 3 miesiącach mający 25 lat Jahujakim
(najpierw lud wybrał sobie młodszego, a potem faraon zastąpił go starszym).
Jeśli nie było wtedy jakiegoś długiego okresu bezkrólewia i wojny o tron
i Eliakim/Jahujakim (Jojakim) miał 25 lat gdy jego ojciec miałby 39-40 lat,
to musiał urodzić się gdy Jaszijahu miał 14-15 lat – jak pokolenia w Torze.
i_sześć (i)_dziesięć lat królował w_Jeruszalaim.”
w_Jeruszalaim, ale nie sprowadzono_go do_grobów królów Iszraela.
I_królował Jechezekjahu, syn_jego po_nim.
Jechezekjahu królem_(został) synem dwudziestu i_pięciu lat,
a_dwadziesiącia (i)_dziewięć lat królował w_Jeruszalaim,
a_imię matki_jego Abija(h), córka Zekarijahu.”
Świadectwa w 2 Księdze Kronik podają (i 2Krl 16,1-3; 18,1-5; (17,1)),
że Achaz został królem w wieku 20 lat i panował 16 lat,
zatem umarł mając 36 lat i już wtedy zastępował go Chezekjahu
(odniesienie do panowania Hoszei syna Eli w Iszraelu wskazuje,
że przekazanie władzy mogło nastąpić przed śmiercią Achaza,
bo 3. rokiem po 12. roku Achaza jest 15. z 16 lat jego królowania
(Biblia Warszawska w przekładzie podaje 20. zamiast 12. roku);
zaś samodzielnie zaczął rządzić bezpośrednio po śmierci ojca).
Syn mając wtedy 25 lat musiał urodzić się gdy ojciec miał 11 lat,
więc ten musiał ożenić się i spłodzić tego syna mając około 10 lat!
Pomimo młodego wieku Achaza nie ma tu obrzydliwego przestępstwa pedofilii,
którego istotą jest znacząca dysproporcja świadomości i możliwości stron:
– młodsza ofiara zwykle jeszcze nie rozumie sytuacji, jest naiwna i słabsza;
– starszy oprawca może być doświadczony, sprytny, silniejszy lub mieć władzę;
więc oszustwem, szantażem lub przemocą może wykorzystać i skrzywdzić;
przestępstwo pedofilii jest więc szczególnie podłym rodzajem gwałtu.
Matka Jechezekjahu (Chezekjahu, Hiskiasza, Ezechiasza) musiała być starsza,
żeby móc donosić ciążę, urodzić syna i potem dożyć do jego królowania;
a to raczej młodszy Achaz mógł występować tu z pozycji siły jako syn króla,
zaś nie wiadomo jaką pozycję społeczną miała matka następcy tronu
(choć jej ojciec Zekarijahu raczej był możny i wpływowy (Iz 8,2?),
a małżeństwo Achaza z Abija(h) miało wzmocnić rodzinę królewską),
więc brakuje informacji do osądzenia jak doszło do ich współżycia,
ale okoliczności wskazują raczej na zgodną wolę obu stron…
Gdy współcześnie zwykle dorosłość liczy się od wieku 18 lat,
w judaizmie jest to 13 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt;
a choć świętowanie bar micwy i bat micwy to późniejsze zwyczaje
i mówią o tym dopiero znacznie młodsze, np. średniowieczne źródła;
to o egzekwowaniu Przykazań począwszy od tego wieku
mówią fragmenty Miszny jak np. Pirkei Abot 5:21; Ketubot 50a:8;
więc taka praktyka w rzeczywistości jest znacznie starsza
(początkowo bez uroczystej oprawy przekroczenia tej granicy).
Również historia Jeszui (Jezusa) opisana w Łk 2,42-47 świadczy,
że albo w wieku 12 lat przygotowywał się do wejścia w dorosłość
albo już uznano go za pełnoprawnego uczestnika rozważań,
który mógł brać udział w dyskusjach w szkole dla mężczyzn;
bo choć istnieje wiek zwyczajowego uznania za dorosłego,
to nie zawsze staje się to automatycznie dzień po urodzinach,
lecz zależy od przygotowania i oceny zdolności dziecka…
W związku z wymogiem poślubienia dziewicy w małżeństwach kohenów
i z powodu tego, że małżeństwo powinno być jedno na całe życie,
a istotnym elementem jego zawarcia jest „stanie się jednym ciałem”
ideałem dla wiernych Bogu jest pobierać się trwając w czystości;
ale o ile współcześnie utratę dziewictwa rozumie się jednoznacznie,
w przeszłości istniały i stosowane były też surowsze wykładnie,
gdzie np. każda płciowa nieczystość kończyła stan dziewictwa,
więc jego kresem był też upływ nasienia lub krwawienie miesięczne
(za to właściwe małżeńskie współżycie spełniające nakaz płodności
jako wypełnianie Przykazania Boga mogło być uświęcone i niekalające);
a kierujący się tym starali się formalnie zawierać małżeństwa wcześniej,
co jednak nie znaczy, że natychmiast zaczynało się wspólne życie…
Tradycja judaizmu podaje, że Jakub poprosił o Rachel gdy ona miała 12 lat,
ale nieprzypadkowo zaoferował, że najpierw będzie służył za nią 7 lat,
bo właśnie tyle było potrzebne, żeby osiągnęła odpowiedni wiek
i choć formalnie już byli małżeństwem, np. z obowiązkiem wierności,
więc mieli na siebie czekać, a nie szukać sobie innych możliwości;
to w praktyce minęło dużo czasu nim mogli dopełnić umowę
i dopiero gdy ona miała 19 lat doszło między nimi do zbliżenia…
Tak samo Miriam, matka Jeszui, była „panną zaślubioną” (Łk 1,27),
co oznacza, że ona miała już z Josefem zawartą umowę małżeńską;
ale ta ustanawiała, że zamieszkają razem później, gdy będą gotowi…
Zgodnie ze zwyczajem małżeństwa zawierano pomiędzy dziećmi,
ale dziewczynka wracała do rodziców by dojrzeć do bycia żoną i matką,
zaś chłopiec musiał nauczyć się zawodu i pracy by móc być mężem i ojcem,
a także przygotować dom, który ma zapewnić swojej żonie i rodzinie;
dlatego do zamieszkania małżonków razem dochodziło dopiero wtedy
gdy ojciec chłopca uznał, że on jest już gotowy i posyłał go po żonę;
więc w praktyce zwykle znacznie później niż umowa małżeńska…
Znając te zwyczaje można dostrzec, że opiera się na nich nauczanie Mesjasza,
który ogłosił uczniom, że idzie przygotować nam miejsce w domu Ojca (J 14,2);
ale czasu jego powtórnego przyjścia nie zna nikt, tylko Ojciec (Mt 24,36; Mk 13,32);
bo właśnie tego wymaga jego duchowe „małżeństwo ze społecznością”,
które wzoruje się na praktykowanych zwyczajach judaizmu!
Aranżowanie małżeństwa już gdy rozpoczyna się dojrzewanie płciowe
może uchronić dzieci od zauroczeń i krótkotrwałych związków,
odrzuceń i „zawodów miłosnych” w okresie „burzy hormonów”;
bo oczekiwanie wcześniej rozumnie zaplanowanego małżeństwa
zapewnia lepszą alternatywę i może osłabiać i oddalać takie potrzeby
dzięki świadomości tego, że mają one być pewnie zaspokojone;
co pozwala spokojnie opóźnić rozpoczęcie współżycia…
Wracając do historycznych przykładów młodych rodziców w Biblii:
– Jaszijahu (Jozjasz) został królem bardzo młodo – w wieku 8 lat,
więc musiał być od dziecka uczony i miał odpowiedzialność w praktyce
nawet jeśli początkowo w wielu sprawach zastępowali go doradcy;
nie miał też ojca, który powinien ocenić jego gotowość, a zmarł wcześniej,
więc nie zrobiono tego z wrażliwością członka rodziny, a tylko formalnie,
zaś będąc bogatym formalne warunki wzięcia żony spełnił łatwo i szybko,
dlatego mógł zacząć żyć w małżeństwie w bardzo młodym wieku.
– Achaz nie był wierny Bogu i nie spełniał dobrych zwyczajów,
więc jak czcił bożki i składał ofiary z ludzi, nawet ze swego syna,
tak też wcale nie przejmował się warunkami małżeństwa…
– Jahuda(h) i jego synowie dysponowali rodzinnym bogactwem,
więc podobnie jak królowie mogli łatwo spełniać wymogi formalne,
z czego korzystali na wyrost zanim pojęli ideę sprawiedliwości…
– Binjamin mógł mieć więcej czasu na spłodzenie 10 synów,
bo nie wiadomo czy został mężem i ojcem w wieku 19-20 lat,
czy może założył rodzinę nieco wcześniej podobnie jak jego brat…
Choć biblijną tradycją judaizmu jest dorosłość od wieku około 13 lat,
to właśnie judaizm wprowadził zwyczaje późniejszego małżeństwa,
w którym sama płodność i zdolność do współżycia nie są wystarczające,
ale małżonkowie powinni być dojrzali i przygotowani do swych ról
inaczej niż nie spełniono tego w kilku wyjątkowych historiach w Biblii,
gdzie młodego wieku nawet nie zapisano wprost…
Choć judaizm uznaje za dorosłych ludzi w młodszym wieku,
to normalnie dotyczy to wzięcia odpowiedzialności za swe czyny
i najpierw trzeba nauczyć się dobrze postępować i to poświadczyć,
a dopiero później, z czasem, korzystać z przywilejów dojrzałości,
które powinno uzyskiwać się na miarę swoich umiejętności;
jednak w historii i rzeczywistości niestety różnie z tym bywa…
Współcześnie ludzie nie chcą zawierać małżeństw długo będąc dorosłymi,
za to współżycie zaczynają wcześnie, niedojrzali, gdy tylko pojawi się popęd;
natomiast biblijne zwyczaje judaizmu to wczesne zawarcie małżeństwa
i czekanie na współżycie do osiągnięcia dojrzałości i odpowiedzialności.
3. Podsumowanie
Informacje o potomkach Jakuba mogą budzić pewne wątpliwości,
ale po rozważeniu kontrowersji okazują się spójne i możliwe w praktyce;
zaś Tora(h) uwiarygadnia się tym, że nie ukrywa i nie pomija takich spraw,
ale świadczy o nich po to, żeby móc to badać i z tego wnioskować,
żeby unikać błędów i podejmować dobre, lepsze decyzje…
Chwała Bogu!